Metsöluhöfundur barnanna

Ég veit ekki hversu vinsælt það er á þessum vettvangi að lýsa sig ósammála ákveðinni pólitískri réttsýni gagnvart viðhorfi til barna og unglinga. En ég ætla að taka sénsinn. Það er nefnilega þannig að ég leyfi mér að efast um gildi frasans um það að „börn séu kröfuhörðustu áhorfendurnir/lesendurnir/hlustendurnir“. Vissulega er það svo að börn og unglingar hrífast stundum af góðum og vönduðum listaverkum, eins og sumt fullorðið fólk. Hins vegar verður því vart neitað að engum hópi er jafn auðveldlega stjórnað af markaðsbrögðum, tískusveiflum og yfirborðsmennsku.

Það er ekkert óeðlilegt við þetta. Börn og unglingar eru ómótaðir einstaklingar sem þar af leiðandi eru áhrifagjarnari þegar að þeim steðjar ytra áreiti, sér í lagi í formi yfirborðsmennsku og markaðsherferða. Þau eru ginnkeyptari en eldra fólk fyrir ytri byrðum og einmitt þess vegna erum við hin fullorðnu í hlutverki þeirra sem leiðbeina þeim áfram og hafa á stundum vit fyrir þeim þegar kemur að því að velja gæði og innihald fram yfir fagrar umbúðir.

Fyrir mér er þetta ósköp eðlilega spurning um þroskaferli. Ekki er ég alla vega á því að ég hafi verið á hápunkti skynjunar og þroska míns sem barn og unglingur og hafi síðan deyfst í kröfum mínum sem njótandi lista og menningar – þvert á móti. 

 

Vinsælar bækur

Framangreind óvinsæl yfirlýsingagleði mín tengist því að nýlega fékk ég í hendur það óvænta verkefni að taka örfáar stikkprufur af ferli rithöfundarins Helga Jónssonar og skrifa um þá reynslu mína í þetta rit. Helgi þessi hefur ekki farið hátt í fjölmiðlaumræðunni en samt er svo að fáir barna- og unglingabókahöfundar njóta meiri vinsælda hjá sínum markhópi en einmitt hann. Bækur hans hafa um árabil rokið út af bókasöfnum og hafa að sögn selst afar vel. Höfundur auglýsir þannig sjálfur á síðu útgáfu sinnar að Gæsahúðar-bókaflokkur hans hafi selst í um 45.000 eintökum. Ef satt reynist verður það að teljast harla gott á litlum bókamarkaði.

Sama máli gegnir um dóma þá sem lesendur bókanna fella yfir þeim. Á vef bókaorma, sem (þáverandi) Kennaraháskóli Íslands hýsir, er enginn íslenskur rithöfundur ofar á blaði en Helgi Jónsson yfir fjölda umsagna. Eitt og eitt barn gefur Helga dræma dóma fyrir bækur sínar en þegar á heildina er litið líst krakkaskaranum annað hvort dável eða mjög vel á bækur Helga. Þrátt fyrir þetta hefur heyrst hér og hvar í hornum að fullorðið fólk sem komist hefur í höfundarverk Helga taki bókakostinum misjafnlega.

Það er því sjálfsagt sanngirnismál að reyna að komast að hinu sanna í málinu. Ég lagði því til hliðar allar þessar djúphugsuðu fullorðinsbækur sem ég les þessa dagana, vopnaður mínum geysilega áunna þroska, og lúslas þrjár stikkprufur af rithöfundarferli Helga Jónssonar. Bækurnar voru tvær Gæsahúðarbækur, önnur frá 1998, merkt númer tvö og ætluð fyrir börn og hin frá því í fyrra, ætluð unglingum og með titlinum Villi vampíra. Þriðja bókin var unglingabókin Rauðu augun (1999) en hana skrifaði Helgi í félagi við son sinn, Hörð Helgason. Stutt grein eins og þessi býður ekki upp á langa eða ítarlega greiningu eða að mörg dæmi séu tiltekin, umfjölluninni til stuðnings. Því verður ákveðin heildarásýnd látin duga.

 

Stirðleiki og staðalmyndir

Skemmst er frá því að segja að vantrú mín á frasann um kröfuhörku barna, fram yfir fullorðna, staðfestist nokkuð við lesturinn. Það sem einkennir allar bækurnar þrjár er stirður söguþráður þar sem höfundur dvelur of mikið við smáatriði en ræður aftur á móti illa við að gera lykilatriðum skil, hvað þá að vinna úr þeim. Sögupersónur eru flestallar byggðar á steríótýpískri, einfaldaðri ímynd af börnum og unglingum og þar að auki ber nokkuð á því, sérlega í unglingabókunum, að allir aldurshópar, ungir sem aldnir, hegði sér og tjái sig á sama hátt og unglingarnir gera. 

Bækurnar eru hlaðnar örlagaríkum og alvarlegum atburðum en viðbrögð ungmennanna við þeim eru fígúrukennd og óraunhæf. Dæmi um þetta er bókin Villi vampíra en á þeim 147 síðum (með stóru letri) sem sagan nær yfir hefur aðalpersónan lent í sifjaspelli, tilraun til nauðgunar, hjónaskilnaði foreldra sinna og framhjáhaldi á báða bóga, nektarmyndatökum og fjárkúgun í framhaldi af því, að ónefndri fjöldamorðplágu sem gengur um Akureyri, heimabæ hennar, og beinist meðal annars að henni. Hver stóratburður rekur þar annan án þess að það hafi nokkuð með ris sögunnar að gera, hvað þá úrvinnslu.

Stíllinn er afar fátæklegur og hefur yfir sér byrjendabrag, orðfæri er einfalt og stagl er áberandi sem og endurtekning á sömu frösunum. Mikið ber líka á hreinum stílbrotum, líkt og þegar skipt er óreglulega á milli nútíðar og þátíðar í frásögninni, setningar og málsgreinar klipptar í sundur þar sem það á ekki við og eins þegar hástafir eru notaðir á tilviljanakenndan hátt. Sama má segja um ýmsar lýsingar á atburðum sem hreinlega ganga ekki upp, ekki einu sinni þó að um fantasíufrásagnir sé að ræða. 

Dæmi um það er blóð sem „lekur“ úr handlegg sem rifinn hefur verið af unglingsstúlku (bls. 88, Rauðu augun). Einhvern veginn hefði maður ímyndað sér að blóð gusist, fossi eða streymi að minnsta kosti við svo harkalegt brottnám útlims. Í öðru dæmi af Villa vampíru og Sirrí, aðalpersónu bókarinnar Villa vampíru, tekst Villa að eiga samræður við hana meðan hann er „með tunguna nokkuð hreyfanlega uppi í Sirrí“ (Villi vampíra, bls. 20). Vel af sér vikið, meira að segja af vampíru, að eiga samræður við aðra manneskju með tunguna uppi í henni.

 

Hroðvirkni og metnaðarleysi

Verst er samt kannski hversu texti Helga er hroðvirknislegur og illa frágenginn. Bækurnar eru þannig morandi í mál-, stafsetningar- og innsláttarvillum þar sem ekki verður hjá því komist að kenna um ákveðinni fljótfærni og metnaðarleysi. Stundum hefur þetta meira að segja bein áhrif á frásögnina, líkt og þegar mamma einnar aðalpersónu breytist óvænt í ömmu en er síðan aftur orðin að mömmu í næstu málsgrein (Gæsahúð 2, bls. 52). Allt vegna ansi mikilvægs ‚m‘-s sem vantar fremst í orð á einum stað. 

Því miður getur maður ekki varist þeirri hugsun að hér sé verið að treysta á þá ódýru flýtileið að börn og unglingar geri ekki jafnmiklar kröfur til vandaðra vinnubragða og þeir sem eldri eru og þetta komist þess vegna síður upp. Ekki það, að mörg börnin á bókaomsvefnum fyrrnefnda virðast raunar gera við þetta athugasemd og átta sig til dæmis á öllum þeim augljósu stafsetningarvillum sem höfundur lætur sjálfur fram hjá sér fara. 

 

Spennandi og ódýr afþreying

Þá stendur eftir spurningin: Af hverju eru krakkarnir og unglingarnir samt svona sólgnir í bækurnar hans Helga? Svarið er það sama og við spurningunni af hverju fullorðið fólk les Séð og heyrt, dettur niður í dokúsápur í sjónvarpinu og veit meira um Amy Winehouse en fólkið sem býr á hæðinni fyrir neðan. Allt er þetta krassandi, ögrandi og æðiskennt afþreyingarefni sem skemmtir, vekur forvitni og veitir stundarsvölun. Það skiptir fólk engu þó að ekkert af þessu teljist merkilegt, listrænt eða uppbyggjandi. Til þess er heldur ekkert ætlast. 

Bækur Helga vekja forvitni ungs fólks og skemmta því sjálfsagt um stund. Aðdráttarafl unglingabókanna felst þannig vafalaust að nokkru í því að í þeim er mikið um afar berorðar kynlífslýsingar og þá eru þær nánast skrifaðar upp eftir handritum vinsælla bandarískra afþreyingarmynda fyrir fólk á gelgjuskeiðinu. Það er því ekki víst að það skipti nokkru máli þó að bækur Helga Jónssonar séu hroðvirknislega unnar, illa frágengnar og skrifaðar af heldur takmarkaðri lipurð. Það er sjálfsagt álíka því að leitast við að greina ástæður lesturs á Séðu og heyrðu út frá stílnum í blaðinu, frásagnarhættinum eða efni leiðaranna. 

Bækur Helga Jónssonar eru einfaldlega fremur ódýr afþreying í bókarformi og ekki verður séð að af þeim hljótist meiri skaði en af öðru efni sem hefur þann ágæta tilgang einan að skemmta um stund. Ungmenni sem les vondar bókmenntir er alla vega ekki svæsnasta dæmi um unglingavandamál sem ég get látið mér til hugar koma.

Eða svo maður endi nú á öðrum vinsælum frasa sem ávallt gengur um börn og unglinga: „Þau gera þá alla vega ekkert verra af sér á meðan.“

Birtist í tímaritinu Börn og menning, 2. tbl. 2008.